Paano ba magdiriwang ng 25 years na wedding anniversary sa panahon ng krisis? Simple. Tumutok lamang sa kung saan nagsimula -- sa pamilya, at sa pagmamahal. Kaya siguro kailangang matutunan ng tao ang pakikibagay, pakikisama, paglulugar. Kasi, kung hindi niya ito alam, mas malamang sa hindi, mahina o marupok ang pundasyon ng pamilya niyang pinanggalingan, at ligaw pa siya sa kahulugan ng pagmamahal. Kanina, habang tinitingnan namin ang mga photo albums ng pagsasama nina Meong at Jessica, natunghayan ko rin sa mga litrato ang paglaki ng mga bata, ang pagtanda ng mga kaanak, ang itsura ng mga dating tahanan, ang mga mukha ng namayapa. Totoo, isang immigrasyon din iyon sa nakaraan. At ako, dahil kailan lamang talaga naging kabahagi ng pamilyang nasabi, ay hindi tampok sa mga litratong iyon. Pero nakilala ko ang mga mukha ng aking mga pamangkin, ng aking asawa, ng aking mga kinakapatid, bayaw, hipag, biyenan.

Naroon pala ang nawawalang kapiraso ng nobelang natapos ko na. Marahil, hindi na ito maisasama pa sa final na manuskrito. Parang nahiya ako sa sarili kong nagawang bersiyon. Noong kinukuwento na ni Bert 'yung kabataan nila bilang magkakapatid, kung paano bsila pinalaki bilang mga anak ng sundalo, hindi ko nakita 'yung implikasyon na may kapalit ang nomadiko nilang buhay. Sa bawat bayan na hinimpilan ni Papang bilang opisyal, may kaanak na pumupunta para dalhin ang ilang sako ng bigas, gulay, at anumang ani mula sa lupain ni Baeng. Hindi mapalawig ni Bert ang memoryang ito dahil ayon na rin sa kanya, naglalaro lang siya ng holen noon. Pero sa alaala ni Nick, o nina Des at Ex, maliwanag iyon. Hindi masarap ang guwardiyado ang kilos, sabi ni Ex. Kalaro ko ang mga guwardiya, sabi ni Des. Nasaksihan ko kung pa'no mag-imbestiga si Papang, sabi niya. Aksidenteng mapadpad siya sa bahaging iyon ng kampo. Nasilip niya mula sa bintana ang isang taong nakaupo sa yelo, hubad. Galit na galit si Papang sa pagpapabaya ng guwardiya kay Des. Bakit ba siya nakarating doon? Nalampas na niya ang zone na hindi na niya dapat pang tinawid bilang musmos. Narito sa anekdota ng aking hipag ang isang mayamang kuwento, pero hindi ko na naisama. Huli na ng naisalaysay sa akin. At muli, kailangang pairalin rin ang balanse ng etika at sining. May sinasabi si Bert kanina na hindi niya malilimutan ang isang pagtigil ng pamilya sa bahay ni Baeng -- ito na ang panahong magdedesisyon na si Mamang na manatili sa Gerona. Umiral ang kapangyarihan ni Baeng bilang matriarch. At dahil nanganganib ang buhay ng kanyang pamilya, sumuko si Papang na tumigil na sa pag-iimbestiga sa smuggling, at manatili na sa bahay ni Baeng. Talagang pumapangalawa lamang ang anumang pagsasalaysay ng buhay sa materyal ng buhay mismo. Napaka-hitik sa kuwento, pero kulang ang mga salita. Sa totoo lang, ngayon ko lang nakita talaga nang husto ang itsura ng aking biyenang babae, na hindi ako pinalad na makilala. Mukha siyang masungit sa ilang litrato. Nagbiro si Bert, nakunsumi raw kasi sa mga anak. Tawanan ang mga nakarinig. Alam kong may hindi pa nabigkas na kuwento si Bert, at alam kong hindi ko kailanman malalaman ang buong kuwento.

Siguro, ang konsepto ng buong kuwento ay hypothetical rin, parang blackhole na hindi naman talaga napasok ninuman pero andu'n lang 'yung konsepto, parang isang kisame na maaring pagbatayan ng tayog ng implikasyon.

Napaka-palad nina Meong at Jessica sa kanilang pagsasama, at nagpapasalamat ako na naging inspirasyon rin sila sa amin, bilang pamilyang nagsisikap, nagpupunyagi.