Monday, December 17, 2007

Mga Manlalakbay

"For pilgrims through time, the truth is elsewhere; the true place is not always some distance, some time away. Wherever the pilgrim may be now, it is not where he ought to be; and not where he dreams of being. The distance between the true world and this world here and now is made of the mismatch between what is achieved and what has been. The glory and gravity of the future destination debases the present, plays down its significance, makes light of it. For the pilgrim what purpose may the city serve? For the pilgrim, only the streets make sense, not the houses -- houses tempt the tired wanderer to rest and relax, to forget about the destination or to postpone it indefinitely. Even the streets, though may prove to be obstacles rather than help, traps rather than thouroughfares. They may misguide, divert from the straight path, lead astray." Zygmunt Baumann

Sinunod ko ang payo na nabasa ko sa (Im)Personal ni Rene Villanueva: maglaan ng oras para sa pagmumuni ng isusulat, at kapag humarap na sa computer huwag nang ibuhos ang panahon sa pamamlano, isulat na ang pinag-isipan ng mabuti. Naisip ko, hindi naman pala basta manlalakbay lamang ang mga tauhan dahil ang mismong attitude ng tauhan sa paglalakbay ay pupuwedeng maging iba-iba rin. Kagaya nga ng nasabi ni Baumann sa kanyang Life in Fragments, may pilgrim, may vagabond, may tourist at may player. Uunahin ko munang talakayin ang reaksiyon ko sa unang kategorya: ang pilgrim. Sa Filipino, gagamitin ko ang pinakamalapit na salin sa Espanyol: peregrino.

Kung si Papang ang peregrino sa nobela, ano ang katotohanan na kanyang sinusundan sa pagtahak ng buhay niyang nakapaloob doon? Bakit siya umalis? Bakit siya bumabalik? Ano ba ang kanyang linisan? Ano ang kanyang inuuwian? Sa burador, inestablish kong makati ang kanyang talampakan sa kabila ng edad. Basta na lang itong nagdidisappearing act, lalo na kapag nagtatampo sa anak. Kapag pinupuna halimbawa ang kanyang pag-iinom. O kapag naramdaman niyang siya'y nakakaabala. Sa kuwento, umaakyat siya ng Baguio. (Ang totoo hindi lang siya pumupunta sa Baguio, dahil may anak siyang nakatira doon. Dumaraan rin siya sa Gerona Tarlac para dalawin ang puntod ng kanyang asawa, at nakikitulog siya sa mga kaanak niya doon sa karatig bayan ng Anao habang nagpapalipas ng sama ng loob.) Umuuwi naman siya sa bahay ng anak pagkaraan ng isa, dalawang buwan. Pero halos mabaliw na ang mga anak niya sa pag-aalala.

Bakit ngapala siya bumabalik? Ano ba ang kanyang binabalikan? Iniingatan kong huwag maging mapuwersa sa pagsasabi ng mensahe sa kuwento. Halimbawa, gusto kong ibahagi 'yung palo ng ideyang hindi naman talaga natin nababalikan pa ang mga lugar na linisan na natin. Akala ba natin, porke naroon pa rin ang mga guho, ang mga landmarks, ay 'yun pa rin ang dati nitong lokasyon? May kakatwang gawi ang panahon at memorya -- sa nobela, maaalala ni Papang ang lokasyon ng isang pinangyarihan ng madugong labanan na halos ikamatay niya. Itataon ko na ang lugar rin na iyon ang haunted na kalsada na naengkuwentro na rin ng anak niyang lalaki, noong nagmamaneho pa ito ng inaarkilang van. Isang madaling araw, habang pinapaspas niya ang kanyang pag-uwi sa Maynila, may matandang babae na papara sa kanya at kanyang malalampasan. Matatagpuan niyang may binti at bayong sa kanyang tabi at kikilabutan siya at halos maaksidente. Sa confluence ng haunting ni Papang ('yung attachment niya sa battle site) at 'yung haunting ni Antonio('yung literal na haunting ng kalsada), wala pala itong pagdirikit. Ako mismo, hindi ko pa pala nadidigest kung ano ang kaugnayan ng dalawang haunting na ito. Isa pang sapin: ang lokasyon ba ng pinangyarihan ay 'yung aktuwal nga ba, o posible ring nagkakamali ang umaalaala? What if hindi na matagpuan ang lugar? What if natayuan na ito ng ibang istruktura -- dahil nangyayari naman talaga ito, dahil ganito na ang nosyon ng geograpiya, ang dating pinupuntahan naming magkakaibigan na Sam's Diner halimbawa, ay naging automotive shop, o ang dating Chinese restaurant na kinainan ng lauriat ay nabakante na't naging funeral parlor?
Halos lahat pala ng bahagi ng nobela, sa teknikal, ay tumitingin lamang sa kanya. Bihira siyang pinapagsalita -- samantalang siya ang pangunahing tauhan. Ngayon ko lang din na naunawaan ang matagal nang naging "hiwaga" ng rebisyon nito -- bakit ko nga pala ipinapasa sa ibang tauhan ang tutok, samantalang siya ang bida ng kuwento? Kung gayon, hindi si Jo, halimbawa, ang makakaranas ng pagtakwil bilang kabit mula sa kaanak, ang dapat makaranas ng emosyon para sa ikagugulong ng plot ay si Papang. Paano na ang magiging proseso ng pag-uwi ng isang peregrino?

Lumilitaw rin sa burador na hindi ko pa lubusang naisketch ang tauhan ng pangunahing karakter na nawala na rin sa kuwento, pero mahalaga dahil siya ang "paraluman" ni Papang. Ang karakter ni Alejandria. Inaamin ko, naging shortcut na naman sa akin na ibase siya sa tunay na buhay na counterpart. Parehong anak ng asendero, parehong pangalan, parehong tunay na pag-ibig ni Papang. Pero humabi na rin ako ng fabrikasyon. Siya'y anak mayaman pero kumikilos kasama ng mga gerilya. Mapapaibig sa kanya si Leon dahil mayroon siyang pluck. (Kalistuhan? Parang Nida Blanca noong 50s, tomboyish, independent, feisty.) Kaso, magagahasa ng kumandanteng Hapon (na hinayaan na mangyari ng mga magulang na collaborator). Noong binasa ko ulit ang burador, napaisip nga ako -- does she deserve this? Mukha kasing cop-out. Alam mo 'yun, dumarating na lang sa 'yo 'yung pinakamadaling "fate" ng tauhan. Bukod sa echo ang plotting na ito ng Mga Ibong Mandaragit ni AVHernandez, parang sayang 'yung build up kay Dadang bilang karakter na matalino. Lumabas na biktima siya ng pagkaganid ng mga magulang, ng pagiging duwag ng mga ito. Sayang 'yung eksena na si Dadang pa mismo ang nagsasabing kailangang mag-ingat ang mga kasama sa puting kuweba.

Natagpuan ko ang character study na ginawa ko para sa Rosa Henson project ko noon. Grabe pala ang epekto sa akin ng sinulat ni Henson. I was so engrossed in the text na nakasulat ako ng life outline. Na lumabas na rin, unconsciously, sa draft ng Pasakalye. Oo, para na rin akong isang peregrino na nakauwi. Ang tanong, natahak ko nga ba talaga ang distansya? 'Yan ang kailangan kong masagot sa pagrerebisa ng aking burador.

Pumasok na rin sa akin ang possibilidad na mag-aasawa muli ang karakter ni Papang para makalikha ng totoong tunggali sa pagitan niya at ng kanyang mga anak. Naisip kong ipasok ang karakter ni Virginia (na nasulat ko na sa blogsite na ito). Ipakikilala niya ang kanyang mahal, pero ituturing mismo ng mga anak, at lalo na ng iba pang mga kaanak, bilang isang eskandalo. Sa puntong ito, mahalagang isaisip ang naging payo rin ng isa pang tunay-na- buhay na kaanak na nasaktan ng matagpuan niya sa tekstong kanyang binabasa ang larawan, ang re-presentasyon ng kanyang kuya, na aking tiyuhin. Hindi nagustuhan ng Tita Elvie ko ang larawan ng tiyuhin ko sa teksto dahil pinakita ko siya bilang OFW na tamad magtrabaho, mautak at mapanglait sa katrabaho, isang insekto. Dahil sa hindi pa rin ganap ang burador na aking ipinabasa, akala ng aking tiyahin ay mananatiling gayon ang representasyon ni Vito. Hindi ko na naipabasa sa kanya ang malamyos na mga eksena ng nasabing tauhan, kung paano nito inuunat unat ang pasaporte na malapit nang mapaso at natatakot siyang umuwi ng Pilipinas na walang ipon. Kung paano niya pinapangarap na makarating sa Dubai ang anak niya, ngunit mabibigo siya dahil mababalitaan niyang namatay ito. Kung gaano kaimportante ang kinahinatnan ni Vito sa pagpapasya ni Antonio na umalis na sa Dubai at huwag nang bumalik. Ang payo sa akin ng aking tiyahin: "Magkaroon ka naman ng responsibilidad."

May pinaghuhugutan ang tiyahin ko sa kanyang sinabi. Bilang dating aktibista. Bilang kapamilya. Bilang mambabasa. Oo, may responsibilidad dapat ang manunulat. "Huwag namang sulat nang sulat, 'yun pala'y nakakasakit ka na." Sensitibong mambabasa ang tiyahin kong ito, at siya rin ang pumuna sa aking ina nang isinulat nito ang kuwento ng pagkamatay ng pamangkin. Pinalabas sa kuwento na isa iyong suicide at hindi foul play. Pinalabas rin na nangharass ang anak ng katulong. Sympathetic ang kuwento hindi sa karakter na ibinatay sa pamangkin, kundi sa katulong na ibinatay sa mga kaanak na lagi na lang nakukuntento sa mga kaprasong mga biyaya na itinatapon sa kanila at binabawian ng karapatang magreklamo ng pyudal na lipunan.
Mga immigrante rin sa nakaraan ang mga tauhan. Immigrante dahil riniritualize pa nila ang pagbabalik, at hindi talaga sila nananahan sa kanilang mga binabalikan. Nakatagpo na sila ng kani-kanilang mga "tahanan". Problematiko, halimbawa, ang binibigay na illusyon ng pagsasama nina Wanda at Paquito. Kasal na ang mga tauhang ito ng higit pa sa 20 na taon, ngunit dahil sa nagtrabaho na sa Saudi si Paquito pagkaraan ng unang anak, ang kanilang aktuwal na pagsasama'y hindi katumbas ng 20 taon, at kukulangin pa sa kalahati nito. Sa mga unang taon ng pagkakawalay, ang lalaki'y nagpilit na gampanan ang papel ng mabuting ama. Nagpapadala ng prutas, laruan, tuwalya, mga imported na toiletries, mga gamit sa bahay na luxury items kagaya ng ice cream maker, nakapagpundar ng kotse, natustusan ang pag-aaral sa isang pribadong eskuwelahan ng tatlong anak. Ngunit tumabang ang pagsasama (hindi ko pa nasabi sa burador kung bakit) at humantong ang relasyon sa isang di opisyal na pag-aabandona.

May tensiyon ang mag-asawa na hindi pa lumalabas sa burador dahil laging bumabalakid sa isip ko na baka mabasa iyon ng mga tunay na counterparts. (Kagagahan di ba? Pero nangyayari. ) Narealize ko rin, sa proseso ng rebisyon, na napakalaki pala ng papel ni Wanda. Bakit? Siya ang nag-aalaga kay Papang, siya ang nagpapakilala kay Papang sa hipag nitong si Jo, at siya rin ang kasama ni Papang noong linakad niyon ang mga papeles para makuha ang kanyang wartime compensation benefits.

Nagtutunog sanaysay ang burador. Palibhasa hindi naman talaga ako nakasama sa pag-aasikaso noon ni Papang ng mga papeles niya. Kaya "told" ang bahaging dapat sana ay "shown". Naging emphasis rin sa draft 'yung konsepto ng pagkakatali ng pera at ginhawa, pera at pagmamahal. Ploy lamang pala ang biyahe. Napaka-materyal rin pala ng pinag-uugatan ng tensiyon. Pera, ang kawalan nito, ang nag-udyok kay Papang na sumali sa On The Spot (isang contest na binatay ko talaga sa isang segment ng noontime show na Eat Bulaga). Hindi ko sinabi sa burador na pera ang dahilan. Basta ipinakita ko lang na iiniinterbyu na nina Vic Sotto at Pia Guanio ang tauhan at matataong mapapanood iyon ni Wanda.

Hindi na nakakapagpadala ng maayos si Paquito magmula nang maging girlfriend nito ang isang Pinay na nurse na nagtratrabaho rin sa Saudi. May natagpuang botas ng sanggol si Wanda sa maleta ni Paquito nang minsang umuwi ito. Nagtaka siya kung bakit mayroon no'n sa gamit ng asawa -- sinabi ni Paquito na baka nasingit ng kasamahan niyang humiram ng maleta -- at naniwala si Wanda dito. Pero kagaya ng sinumang asawa, kinukutuban siyang iba ang nangyayari. Ang problema, hindi niya ito maihinga sa kanyang mga kapatid. Takot siyang mapahiya. Pero mas takot siya sa kumukulong galit ni Antonio, na tiyak niyang papatusin ang kawalanghiyaan ng asawa. Ang hindi alam ni Wanda, matagal na ring kinukutuban si Antonio at ang iba pa niyang mga kapatid.

Hindi ko pa nasasabi sa burador na bunga ng marital transgression ni Paquito, apektado hindi lang si Wanda kundi ang buong pamilya. Mas lalo na si Papang, dahil nakikita niyang hindi na nakakapasok ang mga bata dahil walang baon, walang pamasahe, napuputulan na sila ng kuryente, tubig, at umuutang na si Wanda sa kabi-kabila. Hahantong ang lahat sa pagkakulong ni Wanda sa salang estafa. Pupuntahan siya ni Antonio, at tatatak sa huli ang eksena -- ang kanyang kapatid, na tumayo na bilang pangalawa niyang ina, nakakulong kasama ng mga maton, ng mga mandurukot, ng mga manyak, ng mga pusher, ng mga kriminal. Dahil sa pangyayaring ito, aayain si Wanda ng kapatid niyon sa Davao na doon na muna siya at ang kanyang mga anak. Kataong maginhawa ang kapatid niya sa Davao. Ito si Serge? O si Gonzalo? Hindi ko pa ito naisusulat sa burador, ngayon ko lang naibubulalas. Si Gonzalo ang sasagot sa paaral ng kanyang mga anak -- dahil ayaw ng mga magkakapatid na magkaroon ng pagkamuhi ang mga anak sa tatay nilang sukat na lang na nawala. Saan nanggagaling ang "proteksiyon" para sa ngalan ng ama? Dahil mahal ng mga magkakapatid ang sarili nilang tatay.

Galit ang anak na si Alexi sa tatay nitong si Paquito. Naestablish ko na nawalan ito ng gana sa pag-aaral at narehab sa Estrella Compound. Walang galang si Alexi sa tatay. Mula sa pangdedeadma sa mga pasalubong ng tatay hanggang sa tahasang pagsasabi na hindi naman si Paquito ang tinuturing niyang ama, kundi ang tiyuhin niyang si Antonio. Hinihintay, actually, ni Alexi, na aminin ni Paquito, sabihin na nito ng maliwanag, na may iba itong pamilya. Hinihintay rin ni Alexi na kumilos na ang kanyang ina para aksyunan iyon.

At a deeper level, 'yung journey ni Wanda sa Pasakalye ay hindi lang para sumama siya at ang kanyang pamilya sa pagbabaliktanaw ni Papang. It was a desperate move to save her family -- at hindi pa ito lumalabas. Kailangan pa ng mas maraming kumpruntasyon sa pagitan niya at ni Paquito. Ibang klaseng peregrino rin kasi si Wanda. Inidolo niya ang kanyang ina nang labis. Napakarelihiyosa rin niya. Masaya na siya sa buhay niyang nasa bahay lamang. Hindi naman naging mahalaga sa kanya ang kanyang maikling career bilang bank employee. Ang sahod niya, noong kumikita pa siya, ay napupunta sa hingi ng mga kapatid na hindi niya mahindian. May nagkagusto sa kanya na matalik na kaibigan ng kanyang kuya. Pero hindi iyon ang kanyang sinagot, sa kabila ng mga indikasyong mahal na mahal siya nito (isang cruise vacation na kasama ang best friend niyang kapatid, pati ang manliligaw, pauwi sa Negros, para ipakilala sa mga magulang. Ang cruise vacation na ito ang laging linilingon ni Wanda kapag nalulungkot at bumababa ang self esteem: dahil minsan din siyang naging tunay na maligaya, tunay na maganda't kaakit akit para sa paningin ng isang lalaki na sasagutin na niya sana kundi nga lang kaibigan ng kuya niya.) Hindi ko rin maintindihan 'yung idiotic na rason na "hindi kami talo, kasi kaibigan ng kapatid". Parang may mas malalim pa na dahilan na hindi ko pa napag-iisipan. Siyempre may repercussion sa mga anak ang karakter ng ina. Mula sa aking sariling karanasan, naalala ko noon na asar na asar ako sa nanay ko dahil pinababayaan niyang maburo ang sarili niya sa bahay. At that time I felt there was nothing worse than having an unfulfilled mother. Nasakyan ko lang 'yung nanay ko, kung sino ba talaga siya, nang mamatay ang tatay ko. Pinanghinayangan ko na hindi ko siya naging matalik na kaibigan noong lumalaki ako. Pinagsisihan ko rin na hindi ko sila pinagtiwalaan ng lubos ng aking ama.

Anyway, ang dating ni Paquito so far sa text ay isa siyang bastos na asawa na akala'y ang pagiging ama ay nasa pagbibigay lamang ng sustento. Nakalbo na sa Saudi (sa kakashower sa chlorinated na tubig). Nalulong daw sa sugal kaya hindi nakapagpadala sa asawa. Alam daw iyon ni Wanda pero linihim sa mga kapatid. 'Yun lang, wala na. Kung pupunuan natin ng detalye -- bakit nga ba siya talaga nagtungo sa Saudi? Bakit kaya nagtitiyaga siya doon? Ang dali ng sagot na: kasi mas malaki ang kanyang suweldo. Ang dali rin ng sagot na: kasi nag-aaral pa ang kanyang mga anak. Nagkaisip na si Alexi pero wala siya sa mga importanteng okasyon katulad ng graduation, birthday, prom, etc. Ang pumuno sa obligasyon ng pagiging ama ay si Antonio. Si Antonio tuloy ang tinitingalang tatay ng mga pamangkin, at naiinggit si Paquito dito. Sa burador, nag-uusap sina Antonio at Alexi ukol sa sasakyan. Gustong mag-aral magdrive ni Alexi, at hinihikayat siya ni Antonio na ituloy iyon. Papasok sa eksena si Paquito at masisira ang mood. Siguro kailangan ring pagdesisyunan ang hubog ng backstory ng pamilyang ito.

Ngayon, balik tayo sa usapan ng pera. May secret life ang pera sa teksto. Ang pera ang humahalili sa intimate na domain na dati rati'y puwesto ng sex. Mas secretive pa ang mga tao sa pera kaysa sa ibang bagay. Ito sana 'yung gusto kong lumabas. Kaya, halimbawa, walang nakakaalam na secretly may hinuhulugan si Wanda na memorial plan (ibubuild up ko na ineentertain na rin niya ang sudden exit in her moments of desperation). Secretly may itinatabi pa pala si Papang para sa mga apo para maging panregalo sa kani-kanilang mga kaarawan. Secretly nagpapaloko pa rin siya sa mga scam mail na nagsasabing nananalo siya ng lottery (sa ibang bansa) o kotse (na fake na susi lang ang ipinapadala). Secretly pinapadalhan ng pera ni Paquito ang kapatid niya para iabot sa kanyang Pinay na girlfriend na nurse. Secretly may itinatabi rin si Antonio para sa pagtulong kay Wanda, atbp.

Ano ang magiging repercussions ng paglilihim? At paano ito nakakaapekto sa mga pag-uwi? Isa pang kailangang matuhog sa nobela ay ano ang kaugnayan ng unang eksena (pageestablish na may mag-anak na naglalakbay patungong Norte para dalawin ang malubhang kaanak) sa huling eksena (ang paggising ni Papang mula sa isang bangungot na tungkol sa unang beses niya ng pagpatay). May imahe doon sa huling eksena na tungkol sa mga tipaklong. Hinalintulad noon si Antonio sa tipaklong -- dahil ang sabi ng kanyang ina, sabay siyang kumakain at dumudumi. Mauulit ang obserbasyong ito sa anak na si Hero na sa sobrang takaw ay mapapatigil ang van sa isang talahiban para makapagbawas ang bata. And thus begins the old man's recollection of how he had to kill a Jap. Kasi ganu'n na ganu'n 'yung circumstance. He had to move his bowels and there was the enemy. Ngayon, pinag-iisipan ko kung dapat ba'ng ito ang maging huling eksena. Kasi parang hindi pa nabubungkal 'yung tunay na kahulugan ng panaginip -- is the dream trying to say na binabangungot si Papang ng karahasang nagawa niya sa sundalong Hapon? That seems to be the obvious message. Pero ang babaw naman. Hindi ko pa gaano napaglaruan 'yung kuneksiyon ng tipaklong sa wandering nature ng mga tauhan na kagaya ni Papang, ni Paquito at kahit na ni Antonio. Siyempre kasama na sa gamit ng tipaklong 'yung Aesop's fable "the grasshopper who sang all summer". Peste ba o insektong may pilosopikal na danas sa buhay? Kailangang magpasya. Baka inaakala lang na peste, 'yun pala'y higit na malalim ang pagdanas ng tipaklong sa buhay niya bilang insekto, habang patalon talon, habang pangasab ngasab ng dahon, pakiskiskis. (Wala nga pala ang tenga nito sa ulo kundi nasa katawan, at apat ang guts ng grasshopper. Fascinating di ba?)


































No comments: